Od 1786. g. slobodan i kraljevski grad Sombor postao je, ujedno, i administrativno središte Bačke županije, koja je 1802. g. preimenovana u Bačko-bodrošku županiju. Između 1805. i 1808. g. podignuto je u Somboru dvospratno županijsko zdanje, koje je dograđeno i obnovljeno između 1880. i 1882. godine. Somborci su ovu zgradu jednostavno prozvali „Županija“ ili „Varmeđa“.
Somborsko zdanje Županije na veduti iz 1818 (levo) i na slici iz 1825. godine (desno)
U Velikoj sali somborske Županije, u kojoj su održavane redovne sednice skupštine Bačko-bodroške županije, postavljena je, u februaru 1898. godine, impozantna umetnička slika „Bitka kod Sente“. Njen autor, slikar Franc Ajzenhut (1857-1903), rodom Nemac iz Bačke Palanke, a školovan u Budimpešti i u Minhenu, na Kralјevskoj akademiji lepih umetnosti, naslikao je prizor čuvene bitke između austrijske i turske vojske, koja je vođena na Tisi kraj Sente, 11. septembra 1697. godine. U bitki je učestvovao i odred od nekoliko stotina somborskih militara (husara-konjanika i hajduka-pešaka).
Autoportret Franca Ajzenhuta (1889)
Ova bitka predstavljala je najveću pobedu hrišćanske (austrijske) vojske nad turskom vojskom u dotadašnjem viševekovnom nizu međusobnih sukoba. Njome je završen Veliki bečki rat, koji je trajao od 1683. godine, a prethodila je potpisivanju Karlovačkog mira 1699. godine, nakon koga su se Turci nepovratno povukli preko Dunava i Tise. U redovima hrišćanske vojske, pod komandom princa Eugena Savojskog, borili su se nemački, španski, francuski, italijanski, češki, moravski, mađarski, srpski, bunjevački i hrvatski vojnici. Mada je hrišćanska vojska bila malobojnija od turske, taktika i strategija princa Savojskog bile su presudne, a pobeda brza i blistava, sa minimalnim žrtvama pobednika i ogromnim žrtvama poražene vojske, te sa izrazito velikim ratnim plenom.
Bitka kod Sente (izvorni crtež topografa Fransoa Nikole Spara de Bensdorfa, koji je bio učesnik bitke)
Franc Ajzenhut je sliku uradio ulјanom tehnikom na jednodelnom platnu, veličine četiri metra po vertikali i sedam metara po horizontali, uramlјenom u raskošni pozlaćen ram, izrađen po nacrtu slikara, sa kojim (uz drveno postolje) slika zauzima površinu od preko 45 kv. metara.
Bačko-bodroška županija je sliku poručila od Ajzenhuta početkom leta 1895. godine, uoči milenijumske proslave dolaska Mađara u Panonsku niziju (1896). Sa slikarom je skloplјen ugovor kojim se županija obavezala da mu za ovo delo isplati 12.000 forinti, od čega 2.000 kao predujam (za iznos honorara je u to vreme mogao da se kupi posed veličine 30 katastarskih jutara najbolje oranice). Mada već iskusan u slikanju orijentalnih tema, Ajzenhut je odmah počeo da proučava izgled vojne odeće i oružja s kraja 17. veka, pa je, radi prikupljanja podataka o terenu bitke, uz saglasnost cara Franje Josifa I, prisustvovao i vojnoj vežbi kod Sente, u jesen 1895. godine. Svakako, bio je dobro upoznat i sa dotadašnjim radovima koji su prikazivali slavnu bitku jer je, zapravo, ideju središnje kompozicije svoje slike tematski preuzeo sa gravure (bakroreza) “Bitka kod Sente”, holandskog slikara Jana van Huhtenburga (1647-1733) iz 1725. godine (Savojski na belom konju sa isukanim mačem u desnoj ruci, okružen konjanicima, kome privode zarobljenog turskog pašu, dok okolo leže tela ubijenih turskih vojnika, a u pozadini se vijore zastave i teče bitka). Slikar je načinio mnoštvo skica, kao i barem četiri predloška u tehnici ulja. Buduću scenu slike je, do željenog formata platna (4 x 7 metara), uvećavao pomoću kvadratne mreže (rastera), koju je načinio na poslednjim velikim skicama.
Detalj sa gravure “Bitka kod Sente” Jana van Huhtenburga iz 1725. godine, koji je tematski na svojoj slici preuzeo Franc Ajzenhut
Jedna od probnih Ajzenhutovih skica buduće slike “Bitka kod Sente”
Jedna od nekoliko Ajzenhutovih uljanih studija slike (Nacionalna galerija Grčke u Atini)
Slika, koja je nastala u Minhenu tokom 1895/96. godine, predstavlјala je vrhunac bitke, odnosno trenutak kada komandantu austrijske vojske, princu Eugenu Savojskom, ponesenom u žaru borbe, koji jaše na propinjućem belom konju, sa mačem pobednički podignutim u pravcu sunca, privode jednog od poraženih turskih komandanata. Pored Eugena Savojskog, na slici je predstavljen ugarski grof Janoš Palfi, na crnom konju i sa turskom sabljom u desnoj ruci, a krajnje levo nalazi se ugarski husarski pukovnik Pal Deak (ni jedan od naslikanih oficira nije pripadao prvom ešalonu komandanata, pa su, očito, ovde naslikani kao kompromis slikara i poručioca, kako bi slika barem donekle dobila mađarski nacionalni karakter). Između Deaka i Savojskog naslikan je jahač (oficir u šlemu) koji osmatra bitku i koji, zapravo, predstavlja autoportret samog slikara. Na svom portretu slikar je primenio efekat “Mona Lize”, koji posmatraču daje osećaj da jahač gleda u njega iz kojeg god ugla da posmatra sliku. Posebno je uspeo deo kompozicije u kome četiri leđima okrenuta austrijska vojnika posmatraču pružaju utisak ulaska u bitku. Sa njihove leve strane efektno je rešena figura umirućih turskih vojnika pored topovske cevi. Završnica slike nestaje u reci Tisi i rumenilu neba.
Slika “Bitka kod Sente” Franca Ajzenhuta (ulje na platnu, 400 x 700 cm, Minhen, 1896) [fotografija Rajko R. Karišić]
Detalj slike “Bitka kod Sente” – princ Eugen Savojski (fotografija Rajko R. Karišić)
Detalj slike “Bitka kod Sente” – prvi plan (fotografija Rajko R. Karišić)
Detalj slike “Bitka kod Sente” – prvi plan (fotografija Rajko R. Karišić)
Detalj slike “Bitka kod Sente” – prvi plan (fotografija Rajko R. Karišić)
Detalj slike “Bitka kod Sente” – središnji deo (fotografija Rajko R. Karišić)
Detalj slike “Bitka kod Sente” – pozadina (fotografija Rajko R. Karišić)
Detalj slike “Bitka kod Sente – autportret Franca Ajzenhuta kao osmatrača (fotografija Rajko R. Karišić)
Potpis Franca Ajzenhuta na slici “Bitka kod Sente”
Detalji rama slike “Bitka kod Sente” – gornji deo sa oružjem i simbolima (fotografija Miloš Novaković) i donji deo sa natpisom i palminim granama (fotografija Rajko R. Karišić)
Plakat velike Milenijumske izložbe u Budimpešti 1896. god.
Zdanje Likovnog paviljona u Budimpešti, u kome je slika “Bitka kod Sente” prvi put javno prikazana 1896. god.
Posle prikazivanja na Milenijumskoj izložbi u Budimpešti, Ajzenhutova slika je vraćena u Minhen, gde je, tokom druge polovine 1897. godine, prikazana na VII međunarodnoj umetničkoj izložbi u Kraljevskoj staklenoj palati, u paviljonu br. 62. Tu je vizuelno zabeležena i u katalogu velike izložbe.
Kraljevska staklena palata u Minhenu, gde je slika “Bitka kod Sente” prikazana na VII međunarodnoj umetničkoj izložbi tokom 1897. god.
Katalog minhenske izložbe iz 1897. godine, u kome je objavljena i crno-bela reprodukcija fragmenta slike “Bitka kod Sente”
Zdanje Županije u Somboru, devedesetih godina 19. veka, u vreme nastanka slike “Bitka kod Sente”
Zdanje Županije danas (fotografija Miloš Novaković)
Slika “Bitka kod Sente” Franca Ajzenhuta u Velikoj sali zdanja Županije u Somboru (fotografija Slobodan Stepanović)
Slika je tri puta u svojoj istoriji bila zaštićena drvenom, odnosno platnenom pregradom – tokom Drugog svetskog rata, prilikom rekonstrukcije velike županijske sale 1975. godine, kao i prilikom učestalih bombardovanja okoline i delova Sombora, u vreme vazdušnih napada članica NATO pakta na SR Jugoslaviju, 1999. godine.
Bilo je više pokušaja da slika bude odnesena iz Sombora, ali je ona do danas ostala na prvobitnom mestu. Još su 1902. g. gradske vlasti Sente uputile Bačko-bodroškoj županiji molbu za ustupanje slike “Bitka kod Sente”, koja je odbijena. Posle Prvog svetskog rata Mađarska je tražila da joj Ajzenhutova slika bude predata, ali je izgubila spor pred Međunarodnim sudom u Hagu, a zatim je sliku želela da otkupi i Nacionalna galerija iz Londona, a za nju su bile zainteresovane i galerije slikarskih akademija u Minhenu i Beču. Posle izgradnje zdanja “Banovine” u Novom Sadu 1939. godine, bilo je predloga da Ajzenhutova slika bude premeštena u ovo zdanje, ali je izbijanje rata prekinulo takvu nameru. Posle Drugog svetskog rata bilo je mišljenja da slika treba da bude predata beogradskom Narodnom muzeju, čiji je upravnik, srećom, tada bio Somborac Veljko Petrović, koji je presekao takve zamisli i založio se da slika Franca Ajzenhuta ostane u Somboru.
Franc Ajzenhut 1897. god.
I danas, 121 godinu kasnije, ova grandiozna slika stoji na istom mestu, u Velikoj sali somborske Županije, te predstavlja jedan od najznačijnijih simbola somborske kulturno-istorijske baštine, koje godišnje poseti i vidi više od 10.000 posetilaca grada.
Predavanje potpisnika ovog priloga o slici “Bitka kod Sente”, početkom aprila 2019. god.
Početkom juna 2019. god. objavljena je monografija Milana Stepanovića “Bitka kod Sente – slika slavne istorije”, koja je štampana u tri varijante (na srpskom jeziku ćiriličnim i latiničnim pismom, te na engleskom jeziku).
Prednja (desno) i zadnja strana korica (levo) monografije o slici “Bitka kod Sente” Milana Stepanovića
Milan Stepanović
