Geografski položaj
Opština Senta nalazi se u Srbiji, u severnom delu Autonomne Pokrajine Vojvodine, 42 km južno od srpsko-mađarske granice, na desnoj obali reke Tise. Površina opštine Senta iznosi 283.5 km2 . U pravcu sever-jug najviše je široka 13 km, a u pravcu istok-zapad najveća dužina je 28,5 km. Opštini Senta administrativno pripadaju još četiri naselja seoskog tipa: Gornji Breg, Bogaraš, Tornjoš i Kevi.
Prirodne karakteristike
Karakteristike reljefa i voda Sente su veoma povoljne, i grad nije slučajno postao omiljeno mesto stanovanja, a isto tako povoljne su i mogućnosti uspostavljanja saobraćaja i kontakta sa okolnim mestima. Tokom ledenog doba, na debelim lesnim slojevima nastalih zbog severnih vetrova, usled kontinentalne klime poslednjih milenijuma nastala je travna pustara; duž obale reke Tise vrbak, a na vodoplavnom području specifična životna zajednica močvare sa trskom. Teritorija opštine danas čine većinom oranica i bašte. Jedino kao ostatci vodoplavnih šuma i stara vodoplavna područja nekadašnju neobrađenu prirodnu okolinu simbolizuju trsja, livade, pašnjaci i slatine. U drugoj polovini XX veka se efekti urbanizacije, razvoja industrije i ostalih pojava, štetnih za životnu sredinu sve više osećaju.
Klima
Klima opštine Senta slična je klimatskim odlikama Vojvodine, ali oseća se i različitost. To je posledica makroklimatskih faktora koji deluju na širem području. U opštini Senta umnogome osećaju kontinentalni uticaji koje karakterišu suvo i veoma toplo vreme preko leta, i hladno vreme preko zime. Opština pripada umerenoj klimatskoj zoni sa jače naglašenim kontinentalnim osobinama.
Istorija grada
Teritorija Sente i njena opština imaju povoljan geografski položaj, te je tako ona već od davnina nastanjena, što dokazuju i razni arheološki nalazi.
Senta se prvi put pominje u jednom darovnom pismu izdatom 1216. godine od strane Mađarskog kralja Andraša II. Tada se već uzima kao naselje sa više stanovnika, kojе, shodno prethodno pomenutom pismu, ima već i crkvu. Krajem XII veka u okolini Sente postoji 8 sela sa crkvama. Pored reke Tise su: Senta, Magoč (Makoš) i Batka, na Oromskoj visini Čestovo, Kalača i Karjad, a pored potoka Čiker su Likaš, Tornjoš i Kevi.
Nekadašnji Čestovski ribnjak (Chechtow, Chechtou), koji se prostirao severno od Sente, pominje se 1224. godine kao imanje budimskog Kaptola (kurija Svetog Petra i Pavla u Starom Budimu), u jednom dokumentu gde su ubeležene granice..
Sentu i njenu okolinu je 1241. godine uništila najezda Mongola (Tatara). Na jugu ondašnje ugarske države postotak uništenja naselja je iznosio oko 50 %. Tada su bila uništena i Senti bliža, prethodno pomenuta naselja.
Prva polovina XIV veka je predstavljala vreme ponovnog nastanjivanja Sente i daljeg razvijanja naselja. Od sredine veka je već i Senta, kao imanje budimskog Kaptola, krenula putem razvoja, te ona kao mesto prelaska Tise postaje jedan od značajnijih saobraćajnih i trgovačkih centara u Južnoj Mađarskoj.
Zbog sukoba oko prikupljanje carine na reci Tisi, koji je vođen sa gradom Segedinom, a što je izazvalo čak i oružani konflikt, u drugoj polovini XV veka dolazi do sklapanja jednog sporazuma. Ovaj dokument iz 1475. godine Sentu pominje kao varoš (opidium). Na kraju XV veka grad Senta ima svoju crkvu i nedeljnu pijacu, a 1494. godine je usled darežljivosti franjevačkih monaha izgrađen i manastir. U to vreme Senta se već nalazi među značajnijim gradovima koji se nalaze u svojini budimskog Kaptola.
Na osnovu predstavke budimskog Kaptola, Ladislav II Jagelonski, kralj Češke i Mađarske, dodeljuje 2. februara 1506. Povelju o privilegijama gradu Senti, kojom gradu dodeljuje sve one privilegije koje ima i grad Segedin. Po tom darovnom pismu Senta dobija i pečat sa žigom, na kojem pšenični klas i kečiga svedoče o izrazito razvijenoj poljoprivredi i ribarstvu, a ležeći ključ u krstu pak simbolizuje imenitelja crkve budimskog Kaptola,odnosno zaštitnika grada Sente – Svetog Petra (ovaj grb i dan-danas opstoji kao službeni grb grada Sente). Ova povelja o privilegijama predstavlja važnu postaju u istoriji Sente, pošto su se po njenom izdavanju u gradu Senti nastanili mnogi majstori i trgovci, a što je dovelo do poboljšanja ukupnih ekonomskih prilika.
Bitka kod Mohača 1526. godine između Kraljevine Mađarske i Turske imperije je svakako zapečatila i razvojnu sudbinu grada. Turska vojska je u svom povlačenju krajem septembra 1526. godine porušila grad, stanovnike koji nisu pobegli delom pobila, a delom pak odvela u ropstvo. Turska dominacija, koja je trajala 150 godina, izazvala je niz dubokih promena u privrednom životu i u strukturi stanovništva. Zbog čestih ratova je nestalo i više naselja u okolini Sente.
Krajem XVI veka se sa balkanskih prostora pod turskom dominacijom nastanjuju slovenski i makedo-romanski narodi, pri čemu se jedan deo njih bavio trgovinom, dok su drugi među njima bili vojnici, premda se većina bavila stočarstvom.
Godine 1697. Turci su započeli veliku ofanzivu kako bi vratili ranije izgubljene teritorije. Carska vojska je pod vođstvom Eugena Savojskog vršila koncentraciju jedinica u okolini Novog Sada, pa je na desnoj obali Tise pratila tursku vojsku prema severu.Turci su 10. septembra stigli i do Sente, te su tu i izgradili pontonski most na Tisi, preko kojeg su narednog dana počeli i da prelaze. Iskoristivši slabost turske vojske, Savojski je otpočeo napad na pontonski most i za 2 sata razbio tursku vojsku. Ova pobeda Eugena Savojskog ostvarena 11. septembra 1697. bila je značajna za ceo svet, jer je ovom pobedom oslobođena skoro cela teritorija Mađarske. Kao posledica ove bitke, a zaključno sa Karlovačkim mirom iz 1699. godine, dolazi i do završetka prodora Turaka u srednju Evropu (samo je Banat još jedno vreme ostao pod dominacijom Turaka).
Nakon sklapanja Karlovačkog mira bečki dvor je 1702. godine organizovao Potisku vojnu granicu, te se u okviru iste u granična područja naseljavaju srpski graničari.
Carica Marija Terezija 1741. otpočinje likvidaciju graničarske vojske, a 1751. godine reorganizuje okolinu Tise u privilegovani Krunski distrikt, te obezbeđuje povoljne privredne uslove za one koji ovde žive, a i za one koji bi želeli da se ovde dosele. Ovaj slobodni Krunski distrikt je obezbedio povoljnije uslove za dalje razviće u odnosu na druge delove države, u koje je vraćen feudalni sistem. No uprkos ovim povoljnim uslovima srpski graničari i njihove porodice sele se u Rusiju i u okolinu Tamiša.
Početkom pedesetih godina XVIII veka otpočinje ponovno nastanjivanje i naseljavanje ove regije stanovništvom sa područja između Dunava i Tise, odnosno iz okruga koji se nalaze severnije od ovog. Naseljeno stanovništvo gradi svoje domove i obrađuje zemlju. Početni razvoj je za jedno vreme usporio požar iz 1769. godine, koji je skoro uništio ceo grad, ali je uz pomoć carske komore naselje uskoro počelo ponovo da se izgrađuje.
U poslednjoj deceniji XVIII veka Senta kreće putem vidljivog razvoja: grade se rečni mlinovi i mlinovi na vetar, sade se dudova stabla pored puteva, zasađuju bašte sa jagodama, počinje uspon uzgoja svilenih buba, jača sistem esnafa, stanovnici stvaraju imovinu. Kao posledica poboljšanja privrede poboljšava se i obrazovanje i zdravstvo, te se tako 1832. godine otvara kasino za čitanje, a 1833. godine grad osniva i bolnicu kao prvi u okrugu.
Tokom februara 1849. godine, zbog revolucionarnih odmazdi više hiljada ljudi postaju žrtve.Veliki deo grada zbog požara i razaranja podnosi jake materijalne štete. Posle revolucije dolazi vreme carskog apsolutizma i provizorijuma, a u tom periodu se ne dešavaju neke evidentnije promene ni u društvenom, niti pak u ekonomskom životu. Međutim, nagodba iz 1867. godine pokreće dalji ekonomski razvitak. Počinju da se grade ustanove, škole, zabavišta, a 1873. godine je sagrađen i drveni most na Tisi. Prva veća preduzeća su počela sa radom u 1880. godini – parni mlin na valjke velikog kapaciteta i ciglana.
Godine 1889. izgrađena je železnička pruga na relaciji Subotica-Horgoš-Senta-Bečej, odnosno Subotica-Orom-Senta, kojom se i Senta uključuje u državnu komunikacionu mrežu i ekonomsku cirkulaciju.
Godine 1895. grad dobija električno osvetljenje i asfaltirane trotoare povodom posete cara Franja Josipa I., ko dolazi ovde da pogleda vojnu vežbu, izvođene na mestu bivše senćanske bitke.
U zadnjoj deceniji XIX veka grad već ima Građansku školu, nižu gimnaziju, školu za devojčice, osnovnu i stručnu školu, poljoprivredni nastavni institut, bolnicu, železničku stanicu i poštu. Godine 1899. uspostavlja se i gradska telefonska mreža. Pored svega nabrojanog, Senta poseduje i razvijenu trgovačku mrežu i centar za žitarice, četiri finansijske institucije, dve štamparije, dva lokalna lista i razne prosvetne zajednice.
Razviće traje i u potonjem vremenu. Godine 1907. izgrađen je lep kej sa zasađenim kestenovima, a zatim i gvozdeni most na Tisi. Naredne 1909. godine izgrađuje se i samostalno radničko naselje, kako bi se olakšali problemi stanovništva.
Prilikom požara koji je izbio aprila 1911. godine izgorela je Gradska kuća i velika crkva koja je stajala na Glavnom trgu. Grad je izgradio novu, monumentalnu Gradsku kuću, a u to vreme uži centar grada je postao bogatiji za nekoliko zgrada podignutih u umetničkom stilu. Aprila 1915. godine je zbog potreba vojnog transporta položena pruga preko ranije izgrađenog trostubnog mosta, te je tako povezana železnička mreža Banata i Bačke, čime je ova linija dobila međunarodni karakter, pošto je tu prolazilo severno krilo (bukureštanski ogranak) Orijent-ekspresa.
Završetkom Prvog svetskog rata Senta dolazi u okrilje južnoslovenske države, koja je tada formirana. Kao posledica promene carstva ekonomsko razviće se zaustavlja, a zahvaljujući agrarnoj reformi grad gubi prethodnu veliku ekonomiju, usled čega dolazi do unazađivanja ekonomskog i društvenog razvića.
U drugom svetskom ratu je mnogo stanovnika Sente postalo žrtvom usled odmazdi raznih političkih sistema. Velika ulaganja za rekonstrukciju posle rata su zaobišla opštinu. Većina stanovnika se bavi poljoprivredom, a promena se javlja samo posle 50-ih godina XX veka. Početkom šezdesetih godina izgradi se most preko Tise, i fabrika šećera. Kasnije se izgrađuje industrijska zona, koja se nalazi južno od grada, gde je svoje mesto dobilo više ekonomskih i industrijskih postrojenja, odnosno luka, koju su, nažalost, premestili na istorijsko mesto Senćanske bitke.
U ekonomskom životu grada još i danas glavnu ulogu igra poljoprivredna proizvodnja. Tokom sedamdesetih godina XX. veka peskom je popunjeno ostrvce koje se nalazilo na južnom delu grada, a na tom mestu je izgrađena stambena četvrt, namenjena stanovanju više stotina porodica. Kej, blizu samog centra grada, predstavlja popularno šetalište pod krošnjama kestenova. Žalosno je što je stari, patinirani i razuđeni kej (koji je predstavljao dominantni motiv u slici grada), tokom 1983-84. godine preuređen na drugačiji način, te što je tako promenjena već stvorena umetnička slika grada koja je gledala na Tisu.
Izvor: Laslo Tari
